سالمند روان
سالمند روان یا بیماراعصاب و روان پیر و سالخورده
دوران سالمندی و پیری و بیماری های اعصاب و روان
خطر بروز بیماری های اعصاب و روان در هر برهه از زندگی وجود دارد اما میزان آسیب پذیری افراد سالمند بیش از جوان ترها است. علت این امر افزایش تنش های روحی و جسمی در این سنین است. برای مثال، سالمندان معمولا درگیر بیماری های مختلف جسمانی شده و ناچار به تحمل دردها و یا ناتوانی های ناشی از آن بیماری ها می باشند. ممکن است همسر و عزیزان خود را از دست داده باشند و یا به دلیل زندگی پر دغدغه امروزی ناچار به تحمل دوری فرزندان خود باشند. از این رو، روحیه ایشان حساس تر بوده و در معرض ابتلا به اختلالات روانی قرار دارند.
سلامت روانی سالمندان از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نباید توجه به سلامت جسمانی، ما را از بیماری های اعصاب و روان دوران سالمندی غافل کند. به خاطر داشته باشید که الزاما پیری موجب بروز این بیماری ها نیست. به عبارت دیگر، نباید بیماری های شدید مربوط به اعصاب و روان در کهنسالی را امری طبیعی قلمداد کرد. بلکه باید عوامل ابتلا به این بیماری ها را شناخته و حداکثر تلاش خود را جهت پیشگیری از آنها انجام دهید. در ادامه برخی از این اختلالات و بیماری ها را به شما معرفی می کنیم.
چقدر با اختلالات روانی در پیری آشنایی دارید؟ آیا می‌دانید کدام بیماری‌های روانی در کمین سالمندان هستند؟ آیا می‌دانید با سالمندان افسرده چگونه باید رفتار کنید و برای درمان اختلالات روانی در پیری چه اقداماتی باید انجام دهید؟ در این مطلب از مجله مرکز روان قصد داریم بیماری روانی (Mental illness) در سالمندان و علائم و نشانه‌های آن را بررسی کنیم. بنابراین پیشنهاد می‌کنیم اگر در اطراف خود فرد سالمندی دارید تا انتها با این مطلب همراه باشید. زیرا در انتهای این مقاله علاوه‌بر این که با رایج‌ترین اختلالات روانی در پیری آشنا شده‌اید، روشهای پیشگیری و درمان آنها را نیز می‌دانید.
شایع‌ترین اختلالات روانی در پیری و علت بروز آنها
افزایش سن، از دست دادن استقلال، فوت همسر و عزیزان، دور بودن از فرزندان، استفاده از داروهای خاص، سبک زندگی غیرفعال، تحمل کردن دردها و اختلالات جسمانی مانند بیماری‌های کلیوی و… مواردی هستند که می‌توانند باعث بروز بیماری‌های روانی در سالمندان شوند. بروز این بیماری‌ها ربطی به سن و سال ندارد و نباید علائم و نشانه‌ها را نادیده بگیرید و تصور کنید افزایش سن موجب بهانه گیری یا بی حوصلگی فرد شده است. در بیش‌تر مواقع این علائم گویای حضور مهمان ناخوانده‌ای هستند که قرار است برای فرد سالمند، مراقبان و همراهان او دردسر آفرین باشد. از شایع‌ترین اختلالات روانی در پیری می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- افسردگی
- زوال عقل
- اختلالات اضطرابی
- دلیریوم یا حالت گیجی و هذیان
- اختلالات اشتها (پر خوری یا بی اشتهایی)
- اختلال اضطراب اجتماعی، هراس و وسواس
- اختلال دو قطبی
افسردگی در سالمندان
از جمله علائم این بیماری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- حالت غم و اندوه زیاد و طولانی مدت
- از دست دادن روحیه و بی تفاوت بودن نسبت به کارهای مورد علاقه
- کاهش فعالیت بدنی و نادیده گرفتن امور روزمره
- کم حرف شدن
- کاهش یا افزایش بی دلیل اشتها
- به هم ریختن نظم خواب
- گوشه گیر شدن و گریز از قرار گرفتن در اجتماع
- احساس یأس و نا امیدی
- فکر کردن به خودکشی
انسان ها با ورود به دوران پیری چیزهای زیادی را از دست می دهند. آنها ممکن است سلامتی جسمی، شغل، درآمد و حتی عزیزی را از دست بدهند. اما با این وجود نباید تصور کنیم که افسردگی در پیری یک امر طبیعی است و نیازی به درمان ندارد. بلکه هر چه زودتر باید آن را درمان کنید. بدیهی است که همکاری خود بیمار نیز ضروری است. خوددرمانی یکی از بهترین راه های درمان افسردگی است. سالمند باید تلاش کند روحیه از دست رفته خود را باز گرداند.
برای این منظور می توانید او را تشویق به حضور در جمع کنید. او را در باشگاه نام نویسی کنید. بیرون بیرید. با افراد هم و سن و سال خود که در گروه های خاصی فعالیت دارند آشنا کنید. به مسافرت بروید. با او به خرید بروید. در صورت نیاز با یک متخصص روانشناسی هم مشورت کنید و از او کمک بگیرید.
سالمندان و آلزایمر
دومین اختلال روانی شایع در پیری، زوال عقل است. در پی این عارضه توانایی‌های ذهنی فرد به قدری کم می‌شود که امور روزمره زندگی را هم نمی‌تواند به درستی انجام دهد. سلول‌های مغزی این بیماران با سرعت بیش‌تری نسبت به افراد عادی از بین می‌روند و باعث بروز تغییر در عملکرد فکری و کاری بیمار می‌شوند. علائم شایع زوال عقل عبارتند از:
- حافظه کوتاه مدت ضعیف
- فراموش کردن جای وسایل
- ناتوان در درک زمان و موقعیت
- ناتوان در به خاطر سپردن نام‌ها و یادآوری آنها
- پرسیدن سوالات مشابه به صورت مکرر و پی در پی
- بروز سرگردانی و تحریک پذیری (واکنش‌های احساسی ناگهانی)
- بروز تغییر در شخصیت و عملکرد فرد نسبت به افراد خانواده و نزدیکان
بیماری فراموشی یا همان آلزایمر نیز از جمله مشکلاتی است که با افزایش سن و ورود به دوران کهنسالی بروز پیدا می کند. به همین دلیل از جمله بیماری های اعصاب و روان سالمندان به شمار می رود. این بیماری با کمرنگ شدن حافظه کوتاه مدت آغاز می شود. اما به مرور زمان پیشرفت کرده و موجب از بین رفتن حافظه طولانی مدت فرد نیز می گردد تا جایی که فرد توانایی تشخیص زمان و مکان را از دست می دهد. چهره ها و تصاویر را به یاد نمی آورد.
ممکن است دیگر قدرت کنترل اعمال ارادی همچون ادرار و مدفوع را از دست دهد. در مراحل خیلی حاد حتی مغز توانایی ارسال دستور برای انجام کارهای غیر ارادی همچون نفس کشیدن، تپش قلب و… را نیز از دست می دهد که چنانچه شخص به این مرحله از آلزایمر برسد این بیماری منجر به مرگ او خواهد شد
سالمندان مبتلا به آلزایمر برای آنکه بتوانند روند طبیعی زندگی را طی کنند نیاز به مراقبت دارند. هر چند که آلزایمر درمانی ندارد اما با کمک گرفتن از دکتر متخصص، پرستار سالمند و همچنین همکاری اعضای خانواده می توانید کمک شایانی به کاهش سرعت پیشرفت بیماری کنید. به سالمند احساس امنیت و آرامش دهید. در انجام کارهای روزمره او را یاری دهید. با کتاب خواندن، خاطره گویی، پرسش کردن از سالمند، نظرخواهی از او و… به او کمک کنید تا تمرکز حواس خود را تقویت کند. البته به خاطر داشته باشید که نباید با او بحث و مجادله کنید یا او را وادار به انجام کاری که علاقه ای به آن ندارد بکنید.
اضطراب و نارضایتی از زندگی
سومین اختلال روانی شایع در پیری، اضطراب است که با احساس نارضایتی و عدم کفایت آغاز می‌شود. کم شدن محدوده حرکتی، ترس از تنهایی، احساس نیاز به افراد و خانواده، از دست دادن عزیزان، بیماری‌های سخت و… از عوامل بروز اضطراب در سالمندان هستند. سالمندان مضطرب درمورد موضوعات مختلفی ابراز نگرانی می‌کنند؛ مواردی مانند امور مالی، امور اجتماعی، سلامتی و… مهم‌ترین نشانه‌های این اختلال هم عبارتند از:
- بی قراری
- بی خوابی
- عدم تمرکز
- تنش عضلانی
- خستگی مفرط
- اختلالات وسواسی
- منفی نگر و خیال باف
- بروز بیماری‌های گوارشی مانند یبوست
- تحریک پذیری (بروز خشم یا غم ناگهانی)
دلیریوم و هذیان گویی
دلیریوم نوع دیگری از اختلالات روانی در پیری است که در پی آن فرد برای مدت کوتاهی تسلط و کنترل عواطف، احساسات و حافظه خود را از دست می‌دهد. این بیماری فقط مختص سالمندان نیست و گاهی در جوانان نیز بروز پیدا می‌کند شایع‌ترین علل بروز دلیریوم عبارتند از: داشتن سکته مغزی و قلبی، بی خوابی، کم آب شدن بدن، بیماری‌هایی چون سرطان، بیماری‌های کلیوی، افسردگی و… این بیماری معمولا با علائم زیر ظاهر می‌شود:
- هذیان گویی و خیال بافی
- خواب آلودگی و بروز اختلال در خواب
- ناتوان در تصمیم گیری و پاسخ به سوال
- گوشه گیری و سکوت یکباره و بی مقدمه
- ناتوان در ابراز احساس و نشان دادن واکنش سریع به محرک‌ها
- بروز سردرگمی، عدم توانایی در کنترل ادراک و عدم تمرکز در ساعاتی از روز
اختلال در اشتها یا بی اشتهایی عصبی
ناتوانی در بلع و هضم غذا، مصرف داروهای مختلف و بروز تغییر در حواس چشایی و بویایی، مسائل روانشناختی درمان نشده، افسردگی، تلاش برای جلب توجه، بیماری‌های جسمانی و… می‌توانند باعث بروز اختلال در اشتهای سالمندان شوند. معمولا افراد دیرتر از سایر بیماری‌ها متوجه این اختلال می‌شوند. زیرا اغلب تصور می‌کنند که فرد سالمند به خاطر از دست دادن دندان نمی‌تواند خوب غذا بخورد یا برخی می‌گویند این پرخوری به‌خاطر مصرف دارو است. اما خوب است بدانید پرخوری و کم‌خوری در هر صورت توجیه منطقی ندارد و اگر با علائم زیر مواجه شدید باید احتمال وجود یک اختلال روانی را در نظر بگیرید.
- سرگیجه مزمن
- افسردگی و ناراحتی مداوم
- بروز مشکلات گوارشی
- کم خونی و ضعف عضلانی
- زخم‌هایی که دیر خوب می‌شوند
- تجمع غذا در یخچال و استفاده نکردن آنها
- کاهش وزن یا افزایش وزن ناگهانی و غیر منطقی
اختلال اضطراب اجتماعی، هراس و وسواس
نوع دیگری از اختلالات روانی در پیری اضطراب اجتماعی، بروز ترس و وسواس است. این اختلال باعث می‌شود فرد به خاطر ترس از قضاوت شدن، خجالت یا طرد شدن از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی مختلف هراس داشته باشد و از آنها دوری کند. در چنین مواقعی فرد سالمند علائمی چون تپش قلب، لرزش بدن، تعریق شدید، مشکل در تنفس و… را تجربه می‌کند. از دیگر علائم این نوع اختلال روانی باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- عصبانیت
- تحریک پذیری
- بروز حمله‌های عصبی
- پرهیز از مکان‌های اجتماعی شلوغ
- مشکل در برقراری ارتباط‌های جدید
- بروز اضطراب در مواجه با افراد و غریبه‌ها
- تکلم سخت در مواجه با گروه‌های مختلف اجتماعی
- داشتن رفتارهای وسواس گونه مانند شستن مکرر دست‌ها
اختلال دو قطبی یا افسردگی شیدایی
یکی دیگر از اختلالات روانی در پیری بیماری دو قطبی نام دارد که تشخیص و درمان آن با موارد قبلی فرق دارد و کمی مشکل است. زیرا علائم این بیماری در پیری علائم با آلزایمر و زوال عقل مشابهت زیادی دارد و برخلاف دو قطبی در جوانان با اعتماد به نفس و رفتارهای مخاطره آمیز همراه نیست. بیماری دو قطبی در پیری معمولا با نشانه‌های زیر ظاهر می‌شود:
- تحریک پذیری بالا
- روان پریشی و هذیان گویی
- بیش فعالی و غیر قابل کنترل
- بروز گیجی و رفتارهای نامتعادل
- بروز مشکلات حافظه و از دست دادن قوه قضاوت و ادراک
تا این‌جا برخی از مهم‌ترین بیماری‌های روانی در پیری را معرفی و علائم آنها را بررسی کردیم. برخی دیگر از انواع بیماری روانی در سالمندی عبارتند از: پارکینسون، اختلالات خواب، اختلالات شناختی و اسکیزوفرنی و اختلالات نسیانی و تغییر در عملکردهای دیداری-فضایی.
اکثر این بیماری‌ها بین جوانان و سالمندان مشترک هستند و همان طور که پیش‌تر هم اشاره شد، افزایش سن عامل موثقی در بروز بیماری روانی نیست. بنابراین شاید بتوان با انجام برخی کارها و رعایت نکاتی خاص از بروز انواع بیماری روانی در پیری جلوگیری کرد.
پارکینسون تهدیدی برای سالمندان
پارکینسون یک اختلال عصبی است که بر سلول های قسمت مشخصی از مغز اثر می گذارد و موجب مختل شدن حرکات اعضای مختلف بدن می شود. این بیماری ممکن است موروثی باشد و یا در اثر عوامل محیطی همچون ضربه به جمجمه سر، مصرف برخی داروهای شیمیایی یا بیماری هایی همچون بیماری قلبی و عروقی به وجود آید. (بیماری پارکینسون با بیماری ام اس علائم مشترکی دارند). از جمله علائم این بیماری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
رعشه:
- رعشه یا لرزش در قسمت های مختلف بدن مانند انگشتان دست ها، سر و گردن از جمله نشانه های پارکینسون است که در اثر عواملی چون استرس، خشم و یا اضطراب تشدید می شود.
سفتی عضلات
- خشکی و سفتی عضلات در هر قسمتی از بدن ایجاد شده و ممکن است با درد همراه باشد.
خم شدن مفاصل:
- پارکینسون همچنین خمیده شدن پشت و سایر مفاصل مانند آرنج ها را نیز در پی دارد.
کند شدن حرکات:
- فرد مبتلا به پارکینسون اعمال عادی همچون راه رفتن، برخاستن و نشستن را به آهستگی و با سرعت بسیار کم انجام می دهد. گاه در هنگام راه رفتن عضلات پا را بر زمین می کشد.
از دست دادن اعمال خودکار و غیرارادی:
- حرکت دست ها در هنگام راه رفتن، چشمک زدن ، لبخند زدن و اعمالی از این قبیل که معمولا به صورت ناخودآگاه انجام می شوند در بیمار مبتلا به پارکینسون از بین می روند.
تغییر در حالت سخن گفتن:
- سالمند با مکث سخن می گوید. گویی در کلامش تردید دارد و همچنین هیچ گونه احساسی در چهره اش مشخص نیست.
اختلالات خواب در سالمندان
خواب کافی و البته با کیفیت نیاز هر انسانی است. مغز انسان برای آنکه استراحت کرده و از مواد زاید پاکسازی شود نیاز به خواب دارد و بالعکس، خوب نخوابیدن موجب تحلیل رفتن مغز می گردد. اختلالات خواب که ممکن است به شکل پرخوابی، کم خوابی، بدخوابی و… ظاهر شوند از جمله مشکلات اعصاب و روان هستند و معمولا در بین سالمندان بسیار شایع می باشند.
سالمندان به ۷ الی ۸ ساعت خواب شبانه نیاز دارند که اگر تأمین نشود به مرور زمان موجب تحلیل مغز و بروز مشکلات عصبی دیگر از جمله افسردگی، پرخاشگری و… می شود. علاوه بر آن، مشکلات جسمانی همچون خستگی و ضعف و سردرد را نیز در پی خواهد داشت. عواملی که موجب ایجاد این اختلال در سالمندان می شود عبارتند از:
عوامل روان شناختی:
- بیماری های اعصاب و روان سالمندان رابطه مستقیم با اختلالات خواب دارند. سالمندی که به بیماری هایی همچون افسردگی، آلزایمر و… مبتلاست معمولا نمی تواند خواب باکیفیتی را تجربه کند.
مسائل جسمانی:
- اکثر سالمندان به دلیل دست و پنجه نرم کردن با بیماری های جسمانی مانند بیماری های عضلانی، بیماری های کلیوی، بیماری های ریوی و… نمی توانند خواب راحتی داشته باشند.
مسائل مربوط به سبک زندگی:
- سالمندانی که الگوی منظمی برای خواب ندارند دچار اختلالات خواب می شوند. همچنین اگر عادت به مصرف الکل، قهوه و… در شب دارند و یا قبل از خواب غذای سنگین می خورند دچار این عارضه خواهند شد.
عوامل محیطی:
- محیط اطراف سالمند و مسائل مربوط به آن نیز می توانند موجب بروز اختلالات خواب در سالمند شوند. محیط گرم یا سرد، محیطی با هوای آلوده، سر و صدای زیاد و… از جمله این عوامل هستند.
پس از آنکه بیماری اختلال خواب در سالمندان و همچنین نوع و علت آن شناسایی شد، پزشک متخصص با استفاده از روش های دارویی یا غیر دارویی اقدام به درمان او خواهد کرد
سالمندان و مشکل استرس
از دست دادن استقلال در سالمندان، نگرانی از سربار بودن برای اعضای خانواده، ترس از دست دادن عزیزان، ناتوانی انجام امور روزمره و عواملی از این قبیل می توانند موجب بروز استرس در سالمندان شوند. استرس بیش از حد در سالمندان یک اختلال روانی است که آسیب های جسمی و روحی زیادی به بار می آورد. این حالت می تواند موجب تضعیف سیستم ایمنی شود و تأثیرات ناخوشایندی بر قلب و عروق، بینایی و شنوایی، دستگاه گوارش و حتی دندان ها داشته باشد. اگر سالمند شما مبتلا به این اختلال روانی شده است احتمالا چند نمونه از علائم زیر را در او مشاهده خواهید کرد:
- اظهار نگرانی های بی مورد
- تحریک پذیری
- بی خوابی
- عدم تمرکز
- بیماری های گوارشی مانند یبوست و اسهال
- گریه های زیاد و بدون دلیل
- منفی نگر شدن
پیشگیری از بروز بیماری‌های روانی در پیری
داشتن سبک زندگی سالم و فعال، استفاده از مواد غذایی ارگانیک و دور بودن از محرک‌های عصبی از جمله مواردی هستند که باعث می‌شوند افراد و به ویژه بزرگسالان سالم بمانند. برای پیشگیری از بروز بیماری روانی در پیری راه‌های زیادی وجود دارد که اغلب آنها را باید از دوران جوانی در زندگی بگنجانید. نمی‌شود شما کل زندگی را یک جا بنشینید، دائم در معرض خطر و مسائل استرس‌زا باشید سیگار بکشید، فست فود میل کنید، و انتظار داشته باشید جسم و روان‌تان در سالمندی سالم باشد. بنابراین برای پیشگیری از بروز بیماری روانی در پیری موارد زیر را مد نظر قرار دهید:
- تغذیه سالم داشته باشید
- خواب کافی را فراموش نکنید
- از اخبار بد و منفی دوری کنید
- احساسات خود را سرکوب نکنید
- به صورت روزانه فعالیت بدنی داشته باشید
- برای پذیرفتن شکست در زندگی آماده باشید و خود را سرزنش نکنید
- از نوشیدنی‌های طبیعی به جای الکل و نوشیدنی‌های گاز دار استفاده کنید
- از کار زیاد و بیوقفه بپرهیزید و تفریح و سرگرمی را در برنامه خود لحاظ کنید
درمان اختلالات روانی در پیری
برای درمان اختلالات روانی در پیری روش‌ها و متدهای زیادی وجود دارد که متناسب با نوع بیماری، شدت بیماری، سن سالمند و سبک زندگی او پزشکان روش مناسب را انتخاب می‌کنند. از رایج‌ترین روشهای موجود باید به روان درمانی، دارو درمانی و الکتروشوک درمانی اشاره کنیم. البته این روش‌ها بیش‌تر برای درمان افسردگی استفاده می‌شوند.
- در روان درمانی روانپزشک ابتدا بررسی می‌کند که عامل بروز بیماری چیست؟ سپس نوع نگاه بیمار به زندگی، جامعه خودش را بررسی می‌کند؟ پس از کشف نوع نگاه و نگرش بیمار، پزشک سعی می‌کند احساسات و دیدگاه فرد را تغییر دهد.
- در دارو درمانی با استفاده از تغییر در انتقال دهنده‌های عصبی مغز و ایجاد تغییر در خلق و خو فرد درمان می‌شود.
- الکتروشوک درمانی روشی است که در موارد حاد مانند اقدام به خودکشی از آن استفاده می‌کنند. این روش در افراد سالمند عوارضی مانند از دست حافظه به صورت کوتاه مدت را به همراه دارد.
به غیر از دارو درمانی روش‌هایی مانند مدیتیشن، ورزش‌های جمعی، کارهای حمایتی و تکنیک‌های تنفس عمیق مواردی هستند که می‌توانند در بهبود برخی بیماری‌ها مانند اضطراب، وسواس و ترس اجتماعی موثر باشند.
نکات مواجه با بیمار مبتلا به بیماری روانی
- احساسات او را نادیده نگیرید.
- سعی کنید عوامل استرس‌زا را از او دور کنید
- حامی باشید و اعتماد به نفس بیمار را افزایش دهید.
- سعی کنید محیطی آرام و دور از تنش را برایشان مهیا کنید.
- عوامل خطرناک را از اطراف سالمند بیمار بردارید تا به خودش آسیبی نزند.
- سعی کنید با تداعی کردن خاطرات خوب او را به گذشته و ایام خوش جوانی ببرید
- کمک کنید سبک زندگی سالمی داشته باشند و برایشان غذاهای مفید آماده کنید.
- در مواجه با سالمندان صبور و محترم باشید. آنها به انتخاب خودشان بیمار نشده‌اند و خیلی از رفتارهایشان بدون برنامه قبلی انجام می‌شود.
افزایش سن و ظهور بیماری‌های روانی
در این مطلب از مرکز روان برخی از بیماری‌های روانی در پیری را بررسی کردیم. مواردی خیلی با افزایش سن مرتبط نیستند و بیش‌تر تحت تاثیر سبک زندگی، عواطف و احساسات فرد، بیماری‌های زمینه‌ای و گاهی مسائل و شرایط اجتماعی بروز پیدا می‌کنند. این بیماری‌ها برخی قابل درمان و برخی فقط کمی قابل کنترل هستند. مانند زوال عقل و آلزایمر که فقط با دارو کنترل می‌شوند و درمان قطعی برای آنها وجود ندارد.
