اعتیاد چیست؟ علائم و راه‌های درمان اعتیاد

اعتیاد (Addiction) مشکل تازه‌ای نیست و از دیرباز گریبان‌گیر انسان بوده است. مقالاتی که درباره‌‌ی تاریخچه اعتیاد نوشته شده‌اند، به این نکته اشاره می‌کنند که حداقل ۴۰۰۰ سال تاریخ مستند، درباره‌ی استفاده‌ی انسان از مواد روان‌گردان و توهم‌زا وجود دارد (+).

به عنوان مثال، برخی مذاهب در آسیای مرکزی در مراسم‌های مذهبی خود از قارچ مگس (Amanita muscaria) برای ایجاد خلسه و توهم در شرکت‌کنندگان استفاده می‌کرده‌اند. مصریان هم گونه‌ای از نیلوفر آبی را به همین منظور در مراسم‌های خود به کار می‌برده‌اند.

با توجه به این‌که الکل و نوشیدنی‌های الکلی هم اعتیادآور هستند، و با در نظر گرفتن این‌که ردِ مصرف الکل در برخی نقاط (مثل گرجستان امروزی) به ۵۰۰۰ تا ۷۰۰۰ سال قبل می‌رسد، می‌توان نتیجه گرفت که اعتیاد به الکل هم احتمالاً قدمتی در همین حدود دارد.

بیماری اعتیاد هیچ‌وقت سایه‌ی سنگین خود را از سر انسان برنداشت و در تمام این چندهزار سال همراه انسان باقی ماند.

ضمن این‌که در دهه‌های اخیر، شکل‌های پیچیده‌تری از آن هم پیدا شد. امروزه دیگر مفهوم اعتیاد صرفاً به مواد مخدر و الکل و سایر مواد شیمیایی (Substance Dependence) محدود نیست و این کلمه را در وصف بسیاری از رفتارهای دیگر هم می‌شنویم: از اعتیاد به کار و اعتیاد به قمار و اعتیاد به رفتارهای جنسی تا اعتیاد به اینترنت و اعتیاد رسانه ای. این نوع اعتیادها را گاهی با اصطلاح اعتیاد رفتاری (Behavioral Addiction) توصیف می‌کنند.

در این مطلب کوتاه درباره تعریف علمی اعتیاد و نگاهی که در سال‌های اخیر نسبت به انواع تازه‌ی اعتیاد شکل گرفته صحبت خواهیم کرد.

تعریف اعتیاد چیست؟

برای این‌که بدانیم معتاد کیست و معنی معتاد چیست، بهتر است ابتدا شکل سنتی اعتیاد، یعنی اعتیاد به مواد مخدر و سایر اعتیادهای شیمیایی را بررسی کنیم. چون مفهوم این نوع اعتیادها نسبتاً شفاف‌تر است و اختلاف‌نظر کمتری هم در مورد آن‌ها وجود دارد.

تعریف اعتیاد (Addiction) در طی دهه‌های گذشته تغییرات زیادی را تجربه کرده است. در گذشته تعریف اعتیاد صرفاً به وابستگی به مواد مخدر شیمیایی (Substance Dependence) محدود بود.

بعدها اعتیاد رفتاری (Behavioral Addiction) هم مورد توجه قرار گرفت و البته در ابتدا، تعریف اعتیاد رفتاری بیشتر متوجه رفتارهای جنسی بود.

احتمالاً می‌دانید که دو طبقه‌بندی رایج از اختلال‌های روانی در جهان وجود دارد. یکی DSM و دیگری ICD. اما شاید برای شما جالب باشد که تا همین اواخر، اعتیادهای رفتاری مستقل از مواد شیمیایی در هیچ کدام از این دو طبقه‌بندی جایگاهی نداشت (+).

ولی ماجرا وقتی جدی‌تر شد که شکل‌های دیگری از اعتیاد هم رایج شد.

اعتیاد چیست

به تدریج مردم احساس می‌کردند که با شکل‌های دیگری از اعتیاد مواجه هستند اما هنوز به شکل رسمی، تعریف اعتیاد شامل آنها نمی‌شد.

پس از مدتی تقسیم بندی دیگری در تعریف اعتیاد رایج شد: اعتیاد فرایندی (Process Addiction) در برابر اعتیاد شیمیایی (Chemical Dependency). مثلاً اعتیاد به قمار به عنوان اعتیاد فرایندی و اعتیاد به هرویین به عنوان اعتیاد شیمیایی در نظر گرفته می‌شد (و می‌شود).

اما این تقسیم بندی جدید در تعریف اعتیاد از نظر روانشناسی، اگر چه در مجامع علمی مفید بود اما در فضای عمومی جوامع تاثیر چندان مثبتی نداشت.

حالا نسل جدیدی به وجود آمده‌ بودند که معتقد بودند برخی از مواد مخدر اعتیاد شیمیایی ندارند و صرفاً اعتیاد فرایندی دارند. بنابراین کم خطر هستند و می‌شود به سراغشان رفت. از سوی دیگر متخصصان تاکید می‌کردند که بسیاری از اعتیادهای فرایندی از اعتیادهای شیمیایی هم خطرناک‌تر هستند و ترک آنها دشوارتر است.

اعتیاد چیست؟

خوشبختانه امروزه در اکثر منابع تعریف اعتیاد به شکلی است که همه انواع اعتیاد را به خوبی پوشش می‌دهد (منبع اول، منبع دوم، منبع سوم). اگر بخواهیم بخش مشترک این تعاریف را مرور کنیم و به تعریف ساده اعتیاد برسیم شاید تعریف زیر مناسب باشد:

هر نوع درگیر شدن و وابستگی به یک محرک که با وجود اثرات نامطلوبش برای ذهن ما خوشایند بوده و هر بار تجربه آن محرک، رغبت درونی ما را به تکرار آن تجربه بیشتر کند.

طبیعی است که صرف خوشایند بودن یا صرف داشتن اثرات نامطلوب نمی‌تواند به معنای اعتیاد و معتاد شدن باشد. نشستن پشت ماشین و رانندگی در شهر، به شرط خلوت بودن خیابان‌ها می‌تواند خوشایند باشد. ضمن اینکه اثرات نامطلوب هم دارد (به دلیل فشارهایی که به بدن وارد می‌شود و همینطور جایگزین شدن به جای پیاده روی). اما نمی‌توان این رفتار را اعتیاد نامید. آنچه مهم است جمله آخر در تعریف اعتیاد چنین است: اینکه رغبت ما به تکرار یک تجربه افزایش یابد.

حالا بهتر می‌توان فهمید که چرا اکثر تحلیل‌گران استفاده دائمی از بازی‌هایی مانند Angry Birds و Clash of Clans‌ را مصداق‌هایی از اعتیاد رفتاری می‌دانند. چون هر بار استفاده از این بازی‌ها، فرد را به استفاده بیشتر ترغیب می‌کند و این روند عموماً چنان حرفه‌ای طراحی شده که به سادگی به پایان نمی‌رسد.

همچنین می‌توان متوجه شد که چرا راهکار استفاده از الکل برای فراموش کردن مشکلات به عنوان اعتیاد به الکل شناخته می‌شود. چون کسی که یک بار برای حل موقت یا فراموش کردن مشکل خود به سراغ الکل برود، احتمالاً به تکرار این تجربه در مواجهه با مشکلات بعدی هم ترغیب خواهد شد و اساساً این شیوه حل مشکل، خود مشکلات جدید‌تر و بزرگتری را هم با خود به همراه خواهد داشت.

بدیهی است که این تعریف از اعتیاد، همچنان اعتیاد به مواد شیمیایی را هم شامل می‌شود.

حتی کمال طلبی هم اگر به جای یک ایراد رفتاری، از سوی خود فرد به عنوان یک ویژگی مثبت رفتاری تلقی شود می‌تواند گرفتار حلقه اعتیاد شود. به همین دلیل ما بحث کمال طلبی را به صورت جدی مورد توجه قرار داده‌ایم.

بعد از این‌که کمی درباره‌ی مفهوم بیماری اعتیاد حرف زدیم و معتادها را شناختیم، به سراغ اعتیاد رفتاری یا اعتیاد فرایندی صحبت خواهیم کرد.

DSM به عنوان یکی از رایج‌ترین طبقه‌بندی‌های اختلال‌های روانی در جهان، چند شرط را مطرح می‌کند که بر اساس آن‌ها می‌توان یک فرد را معتاد نامید:

محدودیت در دسترسی کامل به این دوره

البته قطعاً به این نکته توجه دارید که برای قضاوت دقیق درباره‌ی اعتیاد و شدت آن لازم است شرایط و توضیحاتی را که در DSM بیان شده به شکل کامل و دقیق بخوانید. ارزیابی هر یک از این موارد، بسته به این‌که درباره‌ی اعتیاد به چه ماده‌ای صحبت می‌کنیم، کاملاً متفاوت است.

ضمن این‌که این‌ ویژگی‌ها را نمی‌توان صرفاً در حد تیک زدن (دارد / ندارد) ارزیابی کرد. باید شدت و ضعف هر یک از آن‌ها و تغییرات‌شان در طول زمان بررسی شود. فصلِ Substance-related and Addictive Disorders در DSM به جزئیات این بحث پرداخته است.

البته DSM صرفاً یکی از منابعی است که از آن‌ها برای طبقه‌بندی و بررسی انواع اعتیاد و وابستگی به مواد استفاده می‌شود. ICD هم منبع معتبر دیگری است که بیماری‌ها و اختلالات روانی را بررسی کرده و به اعتیاد نیز پرداخته است. طبقه‌بندی ICD بسیار معتبر است و سازمان بهداشت جهانی و بسیاری از نهادهای بین‌المللی از آن استفاده می‌کنند.

منظور از اعتیاد رفتاری چیست؟

طی هزاران سال گذشته،‌ بحث اعتیاد معمولاً حول اعتیاد به مواد شیمیایی (Chemical Addiction) متمرکز بوده است. به همین علت، هر جا متنی راجع به اعتیاد ببینید، کلمه‌ی Substance (ماده/مواد) بارها و بارها در آن تکرار شده است:

Substance Abuse (سوء‌مصرف مواد)
Substance-related Disorder (اختلال مرتبط با مواد)
Substance Dependence (وابستگی به مواد)
Psychoactive Substances (مواد روان‌انگیز یا سایکواکتیو)

اما طی دهه‌های اخیر، به این موضوع توجه شد که برخی رفتارها هم ویژگی‌هایی شبیه اعتیاد دارند.

مثلاً قمار را در نظر بگیرید. شاید یک قمارباز به موادی مانند الکل، هروئین یا نیکوتین معتاد نباشد، اما قمار تقریباً ویژگی‌هایی از همان جنس را در او ایجاد می‌کند و برمی‌انگیزد (نیاز دائمی به مصرف، اختلال در روابط اجتماعی، اشتیاق و عطش و رغبت حتی در شرایطی که بستر و زمان مناسب مهیا نیست و …). بنابر این به نظر می‌رسد نادرست نباشد اگر اصطلاح اعتیاد به قمار را به کار ببریم.

همین موضوع در مورد برخی رفتارهای دیگر هم وجود دارد. در همین راستا، افراد بسیاری اصطلاحات اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به اینستاگرام، اعتیاد به شبکه های اجتماعی، اعتیاد به بازیهای کامپیوتری، اعتیاد به کار، اعتیاد به دزدی و سایر تعبیرهای مشابه را به کار می‌برند.

این نوع اعتیادها را معمولاً اعتیاد رفتاری یا Behavioral Addiction می‌نامند. البته اصطلاح اعتیاد به یک فرایند یا Process Addiction هم به کار می‌رود که با کمی اغماض می‌توان این دو را مترادف در نظر گرفت.

مقالات متعددی هم وجود دارند که هر یک از این اعتیادهای رفتاری را تعریف کرده و ویژگی‌های آن‌ها را برشمرده‌اند. مثلاً در درس اعتیاد به کار با اتکا به چند مقاله، ویژگی‌های فرد معتاد به کار را فهرست کردیم و شرح دادیم.

اما نکته‌ی مهمی وجود دارد و آن این است که هنوز بسیاری از طبقه‌بندی‌های رسمی، ترجیح داده‌اند اعتیادهای رفتاری را به عنوان یک اختلال جدی در فهرست‌های خود نیاورند:

اعتیاد رفتاری در DSM

DSM اساساً به‌کارگیری کلمه‌ی اعتیاد را چندان مناسب نمی‌داند؛ چه در مورد مواد شیمیایی و چه در مورد اعتیاد رفتاری.

به همین علت‌ در مورد اعتیاد شیمیایی هم تعبیرهایی مانند وابستگی به مواد (Substance-dependency) و اختلال مرتبط با مواد (Substance-related Disorder) را ترجیح می‌دهد.

مستقل از شیوه‌ی نام‌گذاری، DSM از میان همه‌ی انواع اعتیاد رفتاری صرفاً قمار را جدی گرفته و در فهرست خود گنجانده است (در انتهای همین فصلی که وابستگی به مواد را بررسی می‌کند).

استدلال DSM این است که مطالعات و تحقیقات کافی وجود دارند که نشان می‌دهند «قمار تقریباً همان کاری را با مغز می‌کند که مواد مخدر و سایر مواد اعتیادآور انجام می‌دهند.» اما در مورد سایر مواردی که مردم عادی آن‌ها را اعتیاد می‌نامند، هنوز شواهد محکم و کافی تحقیقاتی وجود ندارد.

این به آن معنا نیست که اصطلاح‌های رایج (مثلاً‌ اعتیاد به کار یا اعتیاد رسانه ای) نادرست هستند. بلکه صرفاً به این معناست که DSM ترجیح داده تا به دست آمدن شواهد بیشتر، این نوع اعتیادهای رفتاری را در کنار اعتیاد به الکل و کافئین و نیکوتین قرار ندهد.

اعتیاد رفتاری در ICD-11

ICD در مقایسه با DSM رویکرد متفاوتی را انتخاب کرده است. به این شکل که علاوه بر اعتیاد به قمار، اعتیاد به بازی (هم بازی‌های کامپیوتری و هم بازی‌های فیزیکی و آفلاین)‌ را در دسته‌بندی خود در نظر گرفته است.

به عبارت دیگر، اگر شما یا فرزندتان به شکل غیرمتعارفی درگیر بازی‌های ویدئویی کامپیوتری هستید، شاید DSM شما را هنوز معتاد نداند، اما سازمان بهداشت جهانی شما را معتاد تلقی می‌کند.

اما سایر اختلال‌ها در ICD سرنوشت دیگری پیدا کرده‌اند.

ICD اختلالی با عنوان «اختلال در کنترل تکانش / Impulse Control Disorder» مطرح می‌کند (رفتار تکانشی چیست؟) و توضیح می‌دهد که اختلال در کنترل تکانش یعنی این‌که فرد از مهار کردن امیالی که درون خود حس می‌کند ناتوان است.

از نظر ICD، تعبیرهای «اعتیاد به رفتارهای جنسی«، «اعتیاد به برون‌ریزی خشم»، «اعتیاد / جنون دزدی» و مواردی مانند این‌ها دقیق نیست و بهتر است به جای استفاده از برچسب اعتیاد، آن‌ها را «ناتوانی در مهار کردن امیال و تکانش درونی» بنامیم.

البته اختلاف‌نظر در این موارد، هم‌چنان زیاد است و هر نهادی بر اساس دغدغه‌ها و اصول و مدل‌های خود،‌ چارچوب متفاوتی را پیشنهاد می‌‌کند.

مثلاً انجمن آمریکایی اعتیاد پزشکی (ASAM) که نهادی معتبر و مرجعی قابل‌اتکا محسوب می‌شود، وارد این شکل از دسته‌بندی‌های DSM و ICD نشده و همه‌ی انواع اعتیاد رفتاری و اعتیاد به مواد شیمیایی را صرفاً اعتیاد نامیده است (+).

این انجمن، اعتیاد را یک بیماری مزمن و قابل‌درمان می‌داند که در اثر تعامل پیچیده‌ی مغز، ژنتیک، محیط و تجربیات شخصی هر فرد شکل گرفته است. افراد معتاد به سراغ رفتارهای خاص یا مواد شیمیایی می‌روند و آن رفتارها و مواد به تدریج برایشان به یک جبر درونی تبدیل می‌شود. یعنی با وجودی که تبعات منفی و آسیب‌های آن‌ها را می‌شناسند، نمی‌توانند در برابر وسوسه‌شان مقاومت کنند.

آموزشهای حوزه اعتیاد