مراکز اقامتی یا خانه های حمایتی بانوان

خانه های امن زنان و دختران

مراکز اقامتی بانوان تحت نظارت سازمان بهزیستی، مجموعه‌ای از مراکز حمایتی هستند که با هدف تأمین رفاه، سلامت، و بازتوانی زنان و دختران آسیب‌دیده یا در معرض آسیب، فعالیت می‌کنند.این مراکز، با رویکرد انسان‌محور و توان‌افزایی، نقش مهمی در بازگرداندن افراد آسیب‌دیده به زندگی سالم و مستقل دارند. نظارت سازمان بهزیستی، تضمین‌کننده کیفیت خدمات و رعایت حقوق مددجویان در این مراکز است.این مراکز با توجه به نیاز مددجویان، به 4 دسته کلی تقسیم می‌شوند:

 

 

 مراکز نگهداری میان‌مدت و بلندمدت (شبانه‌روزی):

این مراکز برای زنان و دختران بی‌سرپرست، بی‌خانمان، سالمندان یا دارای معلولیت جسمی–ذهنی طراحی شده‌اند. خدمات شامل اسکان، تغذیه، مراقبت پزشکی، روانشناسی، توانبخشی و مددکاری اجتماعی است. با استناد به دستورالعمل‌های سازمان بهزیستی کشور، مراکز نگهداری میان‌مدت و بلندمدت (شبانه‌روزی) به شرح زیر تعریف می‌شوند:

تعریف :

مراکز نگهداری میان‌مدت و بلندمدت شبانه‌روزی، مراکزی هستند که با مجوز و تحت نظارت سازمان بهزیستی کشور، به منظور نگهداری، مراقبت، توانبخشی، آموزش و توانمندسازی گروه‌های خاصی از افراد نیازمند، به‌صورت شبانه‌روزی فعالیت می‌کنند. این مراکز به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که مددجو (بر حسب نوع آسیب، شرایط جسمی یا روانی و نیازهای فردی) در آن اقامت پیوسته داشته باشد و خدمات تخصصی موردنیاز را در یک بازه زمانی مشخص دریافت کند.

مدت زمان اقامت:

• میان‌مدت: معمولاً بین ۳ تا ۶ ماه تا یک سال (بر اساس نوع مرکز و شرایط مددجو)؛

• بلندمدت: بیش از یک سال (و در برخی موارد نامحدود تا زمان احراز شرایط ترخیص یا انتقال).

گروه‌های هدف این مراکز می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• افراد دارای معلولیت شدید تا خیلی شدید جسمی–حرکتی یا ذهنی

• بیماران روانی مزمن فاقد حمایت خانوادگی مؤثر

• سالمندان نیازمند مراقبت‌های تخصصی؛

• افراد آسیب‌دیده اجتماعی مانند زنان و دختران بی‌سرپرست و بدسرپرست؛

• افراد در حال ترک اعتیاد یا بازتوانی (در مراکز اقامتی درمان اعتیاد)؛

• کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست یا در معرض آسیب (در مراکز خاص مربوط به کودک و نوجوان).

ویژگی‌های اصلی مراکز شبانه‌روزی نگهداری میان‌مدت و بلندمدت:

• ارائه خدمات اسکان دائم و پیوسته؛

• خدمات مراقبتی، پزشکی، روان‌شناسی، مددکاری، توانبخشی، آموزشی و فرهنگی؛

• نظارت مستمر سازمان بهزیستی و التزام به رعایت استانداردهای فضا، نیرو، ایمنی و سلامت مددجو؛

• تشکیل پرونده تخصصی برای هر مددجو و اجرای برنامه مراقبتی یا بازتوانی منطبق با دستورالعمل مصوب.

مانی حقوقی و  قانونی:

• دستورالعمل مراکز شبانه‌روزی نگهداری افراد دارای معلولیت (دفتر توانبخشی معلولین)
• دستورالعمل مراکز نگهداری سالمندان
• دستورالعمل مراکز توانبخشی بیماران روانی مزمن
• دستورالعمل مراکز اقامتی درمان و بازتوانی اعتیاد
• دستورالعمل مراکز نگهداری و حمایتی آسیب‌دیدگان اجتماعی

 

 

   مراکز کاهش آسیب ( شبه‌ خانه‌ها، گرم‌ خانه‌ها و مراکز گذری):

این مراکز به زنان و دختران آسیب‌دیده اجتماعی مانند معتادان بی‌خانمان خدمات فوری مانند پناه شبانه، غذای گرم، بهداشت فردی، و مشاوره ترک اعتیاد ارائه می‌دهند. هدف این مراکز، کاهش آسیب‌های ناشی از زندگی خیابانی و اعتیاد است.مراکز کاهش آسیب، مراکزی هستند که با هدف حمایت، مراقبت و مداخله حداقلی برای پیشگیری از آسیب‌های بیشتر در افراد در معرض خطر – به‌ویژه معتادان تزریقی، بی‌خانمان‌ها، کارتن‌خواب‌ها و سایر گروه‌های پرخطر – ایجاد شده‌اند و به‌صورت موقت، شبانه یا روزانه خدمات حمایتی و بهداشتی ارائه می‌دهند. این مراکز بر اساس سیاست «کاهش آسیب» (Harm Reduction) و طبق دستورالعمل‌های ابلاغی سازمان بهزیستی کشور و با همکاری وزارت بهداشت، ستاد مبارزه با مواد مخدر و سایر نهادهای ذی‌ربط فعالیت می‌کنند.

اهداف کلان مراکز کاهش آسیب:

• پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ثانویه مانند مرگ، بیماری، خشونت، جرم؛

• حفظ کرامت انسانی و حقوق حداقلی مددجویان؛

• آماده‌سازی فرد برای پذیرش خدمات تخصصی‌تر مانند درمان اعتیاد، توانمندسازی، بازگشت به خانواده یا جامعه.

 

مراکز کاهش آسیب از جمله اقدامات راهبردی بهزیستی در کنترل و کاهش پیامدهای اجتماعی و بهداشتی در میان اقشار به‌شدت آسیب‌پذیر هستند و در آن‌ها، شرط دریافت خدمات، قطع مصرف یا «پاکی» نیست. این مراکز نقطه شروعی برای جذب و هدایت مددجو به مسیر بازتوانی و زندگی سالم محسوب می‌شوند.

 

 

انواع مراکز کاهش آسیب:

1) گرم‌خانه‌ها (Shelters)

تعریف: مراکزی شبانه برای اسکان اضطراری و موقت افراد بی‌خانمان (عمدتاً زنان و دختران) که در معرض خطراتی مانند سرما، خشونت خیابانی، اعتیاد، بیماری‌های واگیر و طرد اجتماعی هستند.

ویژگی‌ها:

• فعالیت در ساعات شب (معمولاً از عصر تا صبح)

• ارائه مکان امن برای خواب، غذای گرم، استحمام، لباس، بهداشت اولیه

• حضور مددکار برای ارجاع به مراکز درمان، ترک اعتیاد یا حمایت‌های بیشتر

• فاقد الزام به ترک اعتیاد یا عدم مصرف برای پذیرش

مبنای قانونی: دستورالعمل تأسیس و فعالیت گرم‌خانه‌ها، دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی

2) شبه‌خانه‌ها  ( شبه‌ خانه بازتوانی یا خانه امن موقت)

تعریف: مراکزی حمایتی با اقامت کوتاه‌مدت (معمولاً 1 تا 6 ماه) برای افرادی که به دلیل آسیب‌های اجتماعی نظیر اعتیاد، خشونت، بی‌سرپرستی یا بی‌خانمانی نیاز به حمایت موقت، آرامش روانی و بازسازی زندگی دارند.

 

ویژگی‌ها:

• پذیرش داوطلبانه یا ارجاعی از مراکز دیگر؛

• اقامت کوتاه‌مدت شبانه‌روزی با رویکرد توانمندسازی؛

• ارائه خدمات روان‌شناختی، مددکاری، آموزش مهارت‌های زندگی، کمک به اشتغال یا ترک اعتیاد؛

• دارای فضای اختصاصی، آشپزخانه، اتاق مشاوره، خوابگاه، امکانات تفریحی ساده؛

• افراد پس از طی مدت اقامت برای ورود به زندگی نیمه‌مستقل یا مراکز دیگر آماده می‌شوند.

 

مبنای قانونی: دستورالعمل مراکز شبه‌خانه حمایتی–بازتوانی، سازمان بهزیستی کشور.

 

 

3) مراکز گذری (DIC - Drop-in Center)

تعریف: مراکزی با حضور روزانه که به صورت داوطلبانه به مصرف‌کنندگان مواد (عمدتاً مصرف‌کنندگان تزریقی) خدمات کاهش آسیب و مشاوره ارائه می‌دهند، بدون الزام به ترک مصرف.

ویژگی‌ها:

• فعالیت روزانه، با امکان حضور و خروج آزادانه مددجویان؛

• خدمات: توزیع سوزن و سرنگ استریل، کاندوم، پانسمان زخم، استحمام، غذای ساده، لباس، مشاوره روانی و مددکاری؛

• آموزش پیشگیری از ایدز، هپاتیت و بیماری‌های منتقله از راه خون و تماس جنسی؛

• ارجاع به مراکز درمان، ترک اعتیاد یا مراکز شبانه‌روزی.

مبنای قانونی: دستورالعمل مراکز گذری کاهش آسیب اعتیاد (DIC)، مصوب سازمان بهزیستی و تأییدیه وزارت بهداشت و ستاد مبارزه با مواد مخدر.

 

  خانه‌های سلامت روان:

مخصوص زنان و دخترانی است که با اختلالات روانی مواجه‌اند و خانواده قادر به نگهداری از آن‌ها نیست. خدمات شامل مراقبت تخصصی روان‌پزشکی، درمان دارویی، روان‌درمانی و آموزش مهارت‌های زندگی است.خانه‌های سلامت روان، که در دستورالعمل‌های رسمی به‌عنوان «خانه‌های حمایتی توانبخشی بیماران روانی مزمن» شناخته می‌شوند، مراکزی هستند که به‌صورت اقامت گروهی (غیردامدار و نیمه‌مستقل) برای نگهداری، حمایت و توانمندسازی افراد مبتلا به اختلالات روانی مزمن راه‌اندازی شده‌اند. این مراکز با مجوز و تحت نظارت سازمان بهزیستی کشور، به‌ویژه دفتر توانبخشی مبتنی بر جامعه، فعالیت می‌کنند.

این خانه‌ها پاسخی به نیازهای افراد مبتلا به بیماری‌های روانی مزمن هستند که پس از طی مراحل درمان حاد و بستری در مراکز روان‌پزشکی، نیاز به ادامه حمایت در محیطی ساختاریافته، ایمن، نیمه‌مستقل و غیربیمارستانی دارند.

ویژگی‌ها و اهداف خانه‌های سلامت روان:

✅ نوع اقامت:

• اقامت گروهی، نیمه‌مستقل و شبانه‌روزی

• معمولاً ۶ تا ۱۲ نفر در یک واحد مسکونی، همراه با نظارت مددکار و روان‌شناس

• فاقد خدمات پرستاری دائم یا درمان حاد (غیربیمارستانی)

✅ گروه هدف:

• افراد ۱۸ سال به بالا (زن یا مرد) با اختلال روانی مزمن (مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، اسکیزوافکتیو و...) که:
  ▪️ دارای ثبات نسبی از نظر علائم بالینی هستند؛
  ▪️ توانایی اولیه برای فعالیت‌های روزمره (ADL) دارند؛
  ▪️ فاقد حمایت مناسب خانواده یا دارای خانواده ناتوان در نگهداری از آنان هستند.

✅ اهداف اصلی:

• پیشگیری از بستری مکرر در مراکز روان‌پزشکی؛

• آموزش مهارت‌های خودمراقبتی، اجتماعی، زندگی مستقل و انطباق اجتماعی؛

• بهبود کیفیت زندگی و ارتقاء سطح عملکرد روانی و اجتماعی مددجو؛

• توانمندسازی برای بازگشت تدریجی به خانواده یا جامعه؛

• ایجاد بستر پایدار و حمایتی جهت پیگیری درمان‌های دارویی و روان‌درمانی.

 

✅ خدمات ارائه‌شده در خانه سلامت روان:

• اسکان شبانه‌روزی در محیطی شبه‌خانگی و خانوادگی؛

• پیگیری و نظارت بر مصرف داروهای روان‌پزشکی (تحت نظر روان‌پزشک معرفی‌شده)؛

• آموزش مهارت‌های پایه زندگی (نظافت شخصی، برنامه‌ریزی روزانه، خرید، آشپزی، مدیریت پول،…)

• جلسات مشاوره، روان‌درمانی فردی و گروهی؛

• برنامه‌های گروهی فرهنگی، ورزشی و تفریحی برای تقویت ارتباطات اجتماعی؛

• مددکاری اجتماعی و پیگیری حقوقی یا اجتماعی مددجو (کارت هویت، یارانه، پوشش بیمه،…)

• آموزش خانواده مددجویان برای حمایت مؤثر پس از بازگشت مددجو.

✅ ساختار فیزیکی و پرسنلی:

• خانه‌ای اجاره‌ای یا ملکی در محله‌ای عادی، فاقد نشانه‌های مراکز درمانی؛

• تیم اجرایی شامل مدیر، مددکار، روان‌شناس، نیروهای خدماتی؛

• دارای قرارداد با روان‌پزشک برای معاینه دوره‌ای و تجویز دارو؛

• پیروی از دستورالعمل رسمی تأسیس و اداره خانه‌های سلامت روان سازمان بهزیستی کشور.

مبنای قانونی و اجرایی:

• دستورالعمل تأسیس و اداره خانه‌های حمایتی توانبخشی بیماران روانی مزمن – ابلاغ‌شده توسط سازمان بهزیستی کشور (دفتر توانبخشی مبتنی بر جامعه)

• هماهنگ با راهبرد جهانی بازتوانی روانی و خروج تدریجی بیماران روانی از نظام بستری طولانی‌مدت

? جمع‌بندی:

خانه‌های سلامت روان، گامی مهم در توانمندسازی اجتماعی و روانی بیماران مزمن روانی هستند و الگویی موفق از بازتوانی مبتنی بر جامعه (CBR) به شمار می‌آیند. این مراکز محیطی امن و انسانی فراهم می‌کنند که در آن فرد با حفظ کرامت، مهارت‌های زندگی مستقل را تمرین می‌کند تا به مرور در جامعه ادغام شود.

 

 

 

 مراکز بازپروری و توانمندسازی :

این مراکز با تمرکز بر توانمندسازی زنان و دختران آسیب‌دیده (مثل بهبود یافتگان از اعتیاد یا خروج‌یافتگان از زندان)، خدمات حرفه‌آموزی، اشتغال‌زایی، حمایت روانی–اجتماعی و آموزش مهارت‌های زندگی ارائه می‌دهند.

مراکز بازپروری و توانمندسازی، مجموعه‌هایی هستند که با هدف ارائه خدمات حمایتی، روانی، اجتماعی، حرفه‌آموزی و توانبخشی به افراد آسیب‌دیده اجتماعی، بهبود یافتگان از آسیب‌ها، و گروه‌های در معرض آسیب اجتماعی، فعالیت می‌کنند. این مراکز با مجوز رسمی و تحت نظارت سازمان بهزیستی کشور راه‌اندازی شده و در چارچوب برنامه‌های جامع توانمندسازی، فرد را برای بازگشت به زندگی مستقل، سالم و مفید در جامعه آماده می‌کنند.

 

 

? اهداف اصلی مراکز:

• ارتقاء مهارت‌های فردی، اجتماعی، حرفه‌ای و شغلی مددجویان

• کمک به بازسازی هویت و اعتمادبه‌نفس فرد

• بازگرداندن مددجو به زندگی مستقل یا نیمه‌مستقل خانوادگی و اجتماعی

• پیشگیری از بازگشت به چرخه آسیب (اعتیاد، بی‌خانمانی، خشونت، بزهکاری و...)

• فراهم‌سازی زمینه اشتغال، خوداتکایی مالی و مشارکت اجتماعی

? گروه‌های هدف این مراکز عبارت‌اند از:

• بهبودیافتگان از اعتیاد (زنان و دختران یا زنان و دختران)

• افراد آسیب‌دیده اجتماعی (از جمله زنان و دختران آسیب‌دیده، زنان و دختران بی‌خانمان، ترخیص‌شدگان زندان و...)

• افراد دارای تجربه خشونت خانگی یا فرار از خانه

• معلولان جسمی–حرکتی یا ذهنی خفیف دارای قابلیت آموزش و اشتغال

• جوانان در معرض آسیب یا دارای سابقه اختلال رفتاری که از سایر مراکز ترخیص شده‌اند

? خدمات قابل ارائه در این مراکز:

• آموزش مهارت‌های زندگی (Life Skills) و آموزش‌های روانی–اجتماعی

• خدمات مددکاری، روان‌درمانی فردی و گروهی، مشاوره خانوادگی

• آموزش‌های فنی و حرفه‌ای با هدف اشتغال‌زایی (خیاطی، نجاری، رایانه، کشاورزی،...)

• ارائه مشاوره شغلی و حمایت از راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک

• پیگیری وضعیت تحصیلی، حقوقی، هویتی و بیمه مددجویان

• اسکان موقت (در صورت نیاز) و حمایت تغذیه‌ای، بهداشتی و رفاهی

• ایجاد پیوند با خانواده یا افراد حمایت‌گر جهت بازگشت به محیط اجتماعی

? نوع فعالیت و مدت اقامت:

• برخی از این مراکز به‌صورت روزانه فعالیت می‌کنند (مرکز روزانه توانمندسازی)

• برخی نیز با اقامت کوتاه‌مدت تا میان‌مدت شبانه‌روزی (شبه‌خانه توانمندسازی) فعال‌اند

• مدت اقامت بسته به نوع مرکز، از ۳ تا ۶ ماه (قابل تمدید) متغیر است

? ساختار حقوقی و نظارتی:

• مراکز بازپروری و توانمندسازی بر اساس دستورالعمل‌های ابلاغی دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی و دفتر توانمندسازی سازمان بهزیستی فعالیت می‌کنند

• در مواردی نیز همکاری بین‌بخشی با سازمان فنی‌وحرفه‌ای، اداره کار، شهرداری‌ها، ستاد مبارزه با مواد مخدر، و سازمان زندان‌ها وجود دارد

• فعالیت این مراکز تابع آئین‌نامه تأسیس، اداره و نظارت سازمان بهزیستی و سایر ضوابط نظارتی مصوب است

? منابع قانونی:

• دستورالعمل مراکز بازپروری و توانمندسازی بهبودیافتگان

• دستورالعمل مراکز بازپروری و حرفه‌آموزی آسیب‌دیدگان اجتماعی

• دستورالعمل شبه‌خانه‌های بازتوانی و توانمندسازی (ویژه زنان و دختران و زنان و دختران)

• قوانین برنامه ششم توسعه – بندهای مرتبط با توانمندسازی و کاهش آسیب اجتماعی

• مصوبات ستاد مبارزه با مواد مخدر و شورای اجتماعی کشور

? جمع‌بندی:

مراکز بازپروری و توانمندسازی، مهم‌ترین حلقه پیوند میان «حمایت اولیه» و «بازگشت به جامعه» در زنجیره خدمات اجتماعی سازمان بهزیستی محسوب می‌شوند. این مراکز، با رویکردی جامع و انسان‌محور، نه‌تنها به درمان آسیب‌های گذشته می‌پردازند، بلکه بستری برای ساخت آینده‌ای مستقل و شرافتمندانه برای مددجویان فراهم می‌کنند.

 

 

مراکز اقامتی بانوان

خانه های حمایتی بانوان

خانه های حمایتی زنان و دختران

مراکز نگهداری میان‌مدت بانوان

مراکز نگهداری میان‌مدت بلندمدت ( شبانه‌روزی) بانوان

مراکز کاهش آسیب بانوان

مراکز شبه‌ خانه‌ بانوان

گرم‌ خانه‌ بانوان

مراکز گذری بانوان

خانه‌های سلامت روان بانوان

مراکز بازپروری و توانمندسازی بانوان

مراکز اقامتی زنان و دختران

مراکز نگهداری میان‌مدت زنان و دختران

مراکز نگهداری میان‌مدت بلندمدت (شبانه‌روزی) زنان و دختران

مراکز کاهش آسیب زنان و دختران

مراکز شبه‌ خانه‌ زنان و دختران

گرم‌ خانه‌ زنان و دختران

مراکز گذری زنان و دختران

خانه‌های سلامت روان زنان و دختران

مراکز بازپروری و توانمندسازی زنان و دختران